Síldarævintýrið fyrra í Árneshreppi 1916-1919

Mestu breytingarnar í Árneshreppi í byrjun 20. aldar komu þó ekki með samvinnuhreyfingunni, heldur gróðahugsjón kapítalískra athafnamanna sem fundu nýja auðsuppsprettu á miðunum fyrir utan hreppinn.

Norðmenn höfðu lengi veitt og saltað síld við Ísland. Helstu söltunarstöðvarnar höfðu verið á Seyðisfirði og í Eyjafirði, og eftir aldamótin 1900 á Siglufirði. Ekki leið á löngu þar til síldarævintýrið barst á Strandir.

Í júlímánuði 1915 var Guðjón Guðmundsson, bóndi á Eyri og hreppstjóri, við fiskiróður úti fyrir Ingólfsfirði með Jóni bróður sínum á Seljanesi.

Fljótlega fór veður að versna og ákváðu þeir að fá festar við norskt síldveiðiskip, Barðann, sem lá þar úti á flóanum.  Norðmenn voru enn atkvæðamiklir í síldveiðum við Ísland og höfðu nokkrir verið með söltun utan Kúvíka frá 1906 á stöð sem var kölluð Hekla.  Var þeim vel tekið á skipinu. Skipstjórinn spurði hvaðan þeir væru og benti Guðjón þá inn Ingólfsfjörð.

Þangað sagði skipstjórinn ekki vera hægt að fara á skipinu. Guðjón sagði að svo væri ekki, inni í Ingólfsfirði væri lífhöfn í öllum áttum, og vandkvæðalaust væri að sigla þangað ef menn þekktu leiðina um skerjagarðinn. Bauðst hann til að leiðbeina þeim inn í fjörðinn. Fleiri skip voru þar úti, flest norsk síldveiðiskip sem fylgdu í kjölfarið.

Þetta varð upphaf síldarsöltunnar við Ingólfsfjörð, því Norðmönnunum leist svo vel á hafnarskilyrði að þeir leituðu strax eftir að fá lóðir undir síldarsöltun, enda var á þessum tíma mikið af síld úti á Húnaflóa.

This was the beginning of herring salting at Ingólfsfjörður, because the Norwegians liked the harbor conditions so much that they immediately looked for land for herring salting, as at that time there was a lot of herring out in Húnaflóa.

Hans Langva, norskur síldarspekúlant fékk lóð undir síldarsöltun á Valleyri, utarlega við norðanverðan fjörðinn, í landi Seljaness og byggði þar íbúðarhús fyrir verkafólk og kom upp söltunaraðstöðu.  Þetta hefur að öllum líkindum verið árið 1916 og mun hann hafa leigt lóðina af Sveini Björnssyni sem hafði fengið hana útmælda og leigt fyrir 200 kr. á ári til tuttugu ára. Sama ár tók Guðmundur Hannesson lögfræðingur 18 á leigu lóð undir síldarstöð á Valleyri og endurleigði hluta hennar til Kristjóns Jónssonar þar sem hann kom á fót verslun.

Á Eyri innarlega við sunnanverðan fjörðinn tóku Bræðurnir Einarsson á leigu lóð fyrir hönd Norðmannsins Peter Skarbøvik, sem byggði þar söltunaraðstöðu og einingarhús úr timbri 1916 en saltaði ekki. Á Eyri leigði einnig Norðmaðurinn Knut Roald lóð en byggði ekkert á henni.

In Eyri, on the southern side of the fjord, the Einarsson Brothers leased a plot of land on behalf of the Norwegian Peter Skarbøvik, who built a salting facility and a wooden unit house there in 1916, but did not salt. Norwegian Knut Roald also rented a plot of land in Eyri, but did not build anything on it.

Árið 1915 hafði Elías Stefánsson einnig byrjað síldarútgerð og söltun á Djúpavík í Reykjarfirði undir merkjum Hf. Eggerts Ólafssonar og reist þar plön, bryggjur og íbúðarhús fyrir vinnufólk. Sú starfsemi komst í fullan gang sumarið 1916.  Árið eftir hættu Norðmennirnir að koma til síldveiða vegna hafnbanns Breta í stríðinu, sá eini sem eitthvað hafði saltað við Ingólfsfjörð lenti í miklu basli vegna þess.  Norðmenn höfðu þó samkvæmt Ole Tynes, þekkts síldarspekúlants á Siglufirði, áætlanir um að koma sér upp frekari aðstöðu að stríðinu loknu.

Hvað sem Norðmönnum leið voru hér ný tækifæri fyrir Íslendinga við síldarsöltun og veiðar. Sumir þeirra voru reyndir síldarspekúlantar frá Siglufirði, s.s. Ásgeir Pétursson og Óskar Halldórsson. Sex ungir menn, með Ólaf Guðmundsson, bróður Guðjóns á Eyri, í forsvari, tóku sig saman og keyptu mótorbátinn Venus og gerðu út til síldveiða og söltuðu að Eyri á stöð Skarbøviks sumarið 1917. Einnig reisti Ásgeir Pétursson söltunarstöð í Miðhúsum í landi Munaðarness, utarlega á firðinum sunnanverðum sama sumar.

Árið 1918 urðu umsvifin mun meiri en nokkurntíma fyrr í Ingólfsfirði. Flutti Th.Thorsteinsson síldarstöð sína í heild frá Hjalteyri í Eyjafirði vestur á Eyri, og gerði þar út á tveim bátum. Þetta kom til af því að síldin hafði ekki gengið austur fyrir Skaga árin áður, heldur haldið sig á vestanverðum Húnaflóa, rétt utan við Ingólfsfjörð. Guðmundur Kristjánsson í félagi við fleiri rak síldarsöltun á stöð Langvas á Valleyri.þetta sumar.

Sama sumar var og reist söltunarstöð á Kleifum innan við Eyri, af Ólafi Guðmundssyni og fleirum. Önnur var reist á Teigum til móts við Eyri af hópi útgerðarmanna frá Akranesi. Voru því fimm söltunarstöðvar komnar í fjörðinn á Eyri og Valleyri, í Miðhúsum, Kleifum og Teigum.

Sumarið 1918 var geysilega mikið síldarár, síldin gekk rétt úti fyrir Ingólfsfirði og gátu sum skipanna því tví- og jafnvel þríhlaðið á einum sólarhring. 

Verðhrunið 1919

Árið 1919 voru stöðvarnar allar starfræktar, nema Teigastöðin, og af áðurnefndum aðilum nema hvað Th. Thorsteinsson leigði sína Óskari Halldórssyni síldarspekúlant og Garðari Gíslasyni stórkaupmanni. Spurn eftir síld var mikil og höfðu síldarsaltendur bundist samtökum um að selja ekki undir 110 kr. tunnuna.

Seint í ágúst kom inn á Ingólfsfjörð sænskt flutningaskip og vildi skipstjórinn fá keypta saltaða síld, alls 3.500 tunnur og vildi greiða 90 kr. fyrir tunnuna. Ólafur Guðmundsson, sem hafði umsjón með söltuninni á Kleifastöðinni, vissi um tvo kaupsýslumenn frá Reykjavík sem áttu þetta mikið magn. Fór hann því suður til Hólmavíkur til að komast í símasamband við eigendur síldarinnar. Ólafur náði fljótlega sambandi við annan síldareigandann sem sagðist vita til þess að hann gæti selt síldina á 110 kr. tunnuna, samkvæmt heimildum sínum að utan. Varð því skipstjórinn sænski að kaupa smáslatta frá hinum og þessum sem þarna áttu saltaða síld, m.a. 900 tunnur frá Venus sem Ólafur átti sjálfur hlut í. Seldi hann síldina í umboði félaga sinna sem fannst sumum hann hafa rasað um ráð fram.

 Í september bárust svo þær fregnir að verðið hefði hrunið.  Verðhrunið varð af ýmsum ástæðum, talið var að aukið framboð síldar frá Noregi og Hollandi hefði valdið því, auk lítilla gæða íslensku síldarinnar. Það stafaði meðal annars af því að síldin hélt sig á Húnaflóa og langt var að sigla með hana á stóru söltunarstaðina á Siglufirði og í Eyjafirði.

Erfitt var að koma síldinni í verð eftir þetta og þeir sem gátu selt gerðu það á mun lægra verði en þeim hafði boðist um sumarið. Hrunið varð síldarsöltunarstöðvunum ofviða og margir umsvifamestu útgerðarmannanna töpuðu miklum fjármunum. Flestar stöðvarnar voru strax yfirgefnar, aðrar voru starfræktar að einhverju leyti eftir það. Árið 1920 var einungis saltað á Kleifastöðinni, stöð Th. Thorsteinssonar á Eyri og Djúpavíkurstöðinni. Elías Stefánsson var hættur, lést þetta ár, en Óskar Halldórsson saltaði á Djúpavík það sumar.

Að lokum voru bryggjuplönin á Kleifastöðinni seld, húsið þar rifið og það reist á Laugavegi 86 í Reykjavík. Norðmannabragginn á Eyri var fluttur inn í Árnes og notaður sem fundarhús hreppsins í mörg ár. Einu stöðvarnar sem eftir stóðu voru stöð Th. Thorsteinssonar og Djúpavíkurstöðin, og lágu þær að mestu ónýttar fram á miðjan fjórða áratuginn.

Síldarævintýrið í Árneshreppi 1916-1919 varð því stutt og hafði lítil sem engin varanleg áhrif á atvinnulíf sveitarfélagsins, sú atvinna sem þar var stunduð var árstíðabundin og mestallt vinnuafl á söltunarstöðvunum var þar einungis yfir vertíðina.

Umsvifin þessi ár voru mikil ef marka má orð Magnúsar Magnússonar sem starfaði hjá Elíasi Stefánssyni á Djúpavík. Hann segir milli fimmtíu og sextíu síldarstúlkur hafa verið í vinnu við söltun Elíasar á Djúpavík, fyrir utan þá karlmenn sem sinntu beykisstörfum (tunnusmíðum) og fleiru.  Ekki er að undra þó að vinnuaflið hafi að mestu verið aðkomið, enda ekki nægur fjöldi vinnandi fólks í Árneshrepp. Sveitungar fengu þó í fyrsta sinn launaða vinnu í heimabyggð, og munu flestir hafa komist að sem vildu.

Útgerðirnar, sem voru við síldveiðar, voru flestar í eigu athafnamanna utan sveitar. Einungis einn bátur, Venus, var að hluta til í eigu íbúa í hreppnum, Ólafs Guðmundssonar, sem fluttist seinna til Reykjavíkur. Ólafur var mikill athafnamaður sem kom víða við sögu, m.a. þegar nýtt síldarævintýri hófst á Ströndum á fjórða áratugnum.

Heimild: lokaritgerð Þorsteins Hjaltasonar til BA prófs árið 2009 “Frá Hákarli til Síldar”  (https://skemman.is/bitstream/1946/3263/1/Thorsteinn_Hjaltason_fixed.pdf)